Marktwerking is de enige optie
Marktwerking en liberalisering zijn bijna vieze woorden geworden in deze tijd. Terwijl beide de afgelopen jaren werden bejubeld. Wat mij betreft nog steeds terecht. De markt is echter pas een markt als er ook daadwerkelijk marktwerking en concurrentie is. En de overheid zich beperkt tot het stellen van regels en uitvoeren van kwalitatief en adequaat toezicht. Ook dan pas werkt het eigen herstellende en corrigerende vermogen van de markt.
In de aanloop naar de Europese verkiezingen werd het debat in Nederland opeens ideologisch. Vorige week vond PvdA-er Bos dat premier Balkenende “wat minder naïef” moest geloven in de kracht van de markt. Dit was een reactie op een artikel van de CDA-er Balkenende dat de crisis niet te wijten was aan het marktfalen, maar aan “menselijk falen”. Of kan je het beter verkiezingsretoriek noemen? Want was het niet de juist de PvdA die in kabinetten met de VVD ook nogal wat heeft geliberaliseerd en geprivatiseerd? Een beetje boter op het hoofd. Enkele maanden geleden beweerde Bos trouwens nog dat “wij allemaal” schuldig zijn aan de crisis. De opmerking van nu is dus gewoon opportunistisch en gericht op de verkiezingen. Lokaal waren het in Leeuwarden vooral PAL/Groenlinks-wethouders die privatiseerden, zoals sport en reiniging. Ook deze partij loopt nu als eerste te roepen.
Bos is nu blijkbaar opeens van mening dat de huidige crisis te wijten zou zijn aan marktfalen. Dat is wat mij betreft absoluut onzin. Een paar feiten. De kredietcrisis is begonnen in de Verenigde Staten door …, jawel overheidsingrijpen. De welbekende hypotheekverstrekkers Fannie Mae en Freddie Mac zijn ooit opgericht door het Amerikaanse Congres (= dus de overheid) om woningbezit te stimuleren. Ook (te) arme Amerikanen moesten een woning kunnen bezitten en daarom werden door deze beide instellingen veel te gemakkelijk leningen verstrekt. De kredietcrisis is in Amerika begonnen op de huizen- en hypotheekmarkt, met producten zoals de “subprime”-hypotheken. Bij een sub-prime hypotheek wordt in het begin een lage rente betaald, die langzaam oploopt. Het bijzondere van deze hypotheek is dat deze ook zonder inkomen kan worden afgesloten.
Maar in Nederland kon Icesave ook onderuit gaan, terwijl ze een vergunning hadden van de Nederlandsche Bank. Ook de belangrijkste banken in Nederland (ING, ABN/AMRO, SNS) gingen bijna onderuit terwijl ze onder toezicht stonden van de Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. Hoe kon dat zo ver komen? Dat kon alleen maar door falend toezicht, jawel … van de overheid. Er was wel overheidstoezicht maar dat was totaal niet toegerust voor haar taken. Dat moet anders. Ook de VVD vindt dat, nu maar ook in het verleden. De VVD heeft altijd gestaan voor een markt met de overheid als goede “marktmeester”.
Een markt werkt pas als een markt als het een echte markt is. Met concurrentie en waarbij een partij de risico’s niet elders neer kan leggen. Zoals bij banken, de grote banken worden toch uiteindelijk gered door de overheid. En waarom werkt de woningmarkt niet, ook al wordt het een markt genoemd? Het is niet een echte markt. De overheid heeft altijd fors ingegrepen op de woningmarkt. Door de huurtoeslag, door het bepalen van de prijsstijging van de sociale huurwoningen, door de hypotheekrente-aftrek, etc..
En als je kijkt naar de privatiseringen de afgelopen jaren, kan je een duidelijk lijn halen uit wanneer iets wel en niet succesvol wordt geprivatiseerd. De (mobiele) telefonie is succesvol geprivatiseerd. Hier was voldoende concurrentie, ook al verzet(te) de KPN zich aan alle kanten. Het openbaar vervoer laat een wisselend beeld zien. De trein is nog geen succes, met uitzondering van Noorden met Arriva. Dat is ook de enige plek waar concurrentie is. In de rest van Nederland is de NS nog steeds alleenheerser op het spoornet. En dan werkt het dus niet. Het busvervoer is ook goed gegaan, er is concurrentie en de tevredenheid over het busvervoer neemt toe.
De zorg is nog niet een onverdeeld succes. Maar ook hier beïnvloedt overheidsingrijpen de markt. Bijna de helft van de Nederlanders krijgt een zorgtoeslag, dus een groot deel van de zorg wordt nog gesubsidieerd door de overheid. Ook bij de energie lijkt het te werken, ook al is iedereen op dit moment even verongelijkt over de verkoop aan buitenlandse bedrijven, omdat het nationalisme hoogtij viert. De netten moeten in bezit blijven van de overheid, maar op de levering van gas en elektriciteit wordt flink geconcurreerd. Met alle voordelen voor de klant. Voor wat betreft de post is het nog niet duidelijk hoe het gaat lopen. Ook hier krijgt de 15% vermindering van salaris van de postbodes nu vooral de aandacht. De tijd zal leren of het hier gaat werken en of er echte concurrentie mogelijk is.
Mejuffrouw anti-alles, maar voor anti-markt Agnes Kant (SP) reageerde zoals gebruikelijk, kortzichtig en met oogkleppen op de opmerkingen van Bos en Balkenende. De crisis is het gevolg van een “verkeerde politiek” van liberalisering, flexibilisering en privatisering. “De overheid werd haar macht en overzicht ontnomen.” De overheid dus als oplossing voor alles? De overheid heeft nog steeds machtige instrumenten in het kader van toezicht in handen. Maar dan moet ze het wel goed gebruiken.
En wat is het alternatief? De planeconomie van het communisme? Dat was geen succes. De overheid als marktpartij en dus monopolist? Ook dat was geen succes. Monopolisten hebben nog nooit gewerkt, niet in de markt en ook niet bij de overheid. Wie wil er terug naar de PTT als staatsbedrijf? Waarschijnlijk niemand.
Moet je dan niet leren uit deze crisis? Natuurlijk wel. Maar dan in verbeteringen van het systeem. En dat is vooral een beter en adequaat toezicht. Je zal moeten kijken wat er nodig is om de overheid als marktmeester goed te kunnen laten functioneren, en de markt verder zijn werk te laten doen.
Aukje de Vries